Σύνδεση

Θεματική ενότητα

Chris Rowe, Σύμβουλος Εκπαίδευσης, Ηνωμένο Βασίλειο

Αυτή η εισήγηση είναι γραμμένη από την οπτική ενός ιστορικού. Πρέπει να δηλώσω ότι είμαι ιστορικός και όχι ειδικός στην ιστορία της τέχνης. Το κείμενο που ακολουθεί είναι μια απόπειρα να αποσαφηνίσω μερικές από τις πιο σημαντικές αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στην τέχνη και την ιστορία.

Τράουτμαν, Η φλεγόμενη Τροία (J.G. Trautmann’s Das Brennende Troja), περ. 1758, ιδιωτική συλλογή
Κοχ, Η μάχη του δάσους Teutoburg (Albert Koch, The Battle of Teutoburg Forest ), 1909, Landmuseum, Detmold

Καταρχήν, δύο εικόνες που δείχνουν την τέχνη ως ιστορικό μύθο. Αυτοί οι μεγαλειώδεις πίνακες παρουσιάζουν εντυπωσιακές εικόνες του παρελθόντος και αποτέλεσαν αντικείμενα θαυμασμού στην εποχή τους. Ωστόσο, έχουν ελάχιστα να πουν για την «αληθινή ιστορία». Η άποψη του Τράουτμαν (Trautmann) για τον Τρωικό Πόλεμο λέει αρκετά για την Ιλιάδα του Ομήρου και τη στάση των Ευρωπαίων του 18ου αιώνα απέναντι στους κλασικούς πολιτισμούς, αλλά δε βασίζεται σε ιστορικά γεγονότα. Στον άλλο πίνακα ο Κοχ (Koch) απεικονίζει τη νίκη του Γερμανικού επί των ρωμαϊκών λεγεώνων το 9 μ.Χ., με τρόπο που να συμπεραίνει κανείς ότι οφείλει τα πάντα στον πατριωτικό ζήλο της Αυτοκρατορικής Γερμανίας (αφορμή αποτέλεσε η εθνική επέτειος του 1900) –αλλά υπάρχουν ελάχιστα πράγματα ή τίποτε που να μπορεί να παραπέμπει στα πραγματικά γεγονότα. Και οι δύο πίνακες, όπως χιλιάδες άλλοι, αποτελούν παραδείγματα της τέχνης ως μύθου και παρερμηνείας, όχι ως ιστορίας.

Στη συνέχεια, παραθέτω δύο εικόνες που προβάλλουν την τέχνη ως ιστορικό τεκμήριο. Αυτοί οι πίνακες είναι κάτι παραπάνω από μύθος. Υπάρχουν πολλές ακριβείς λεπτομέρειες εκείνης της περιόδου στην πολεμική σκηνή του Βρανξ (Vrancx) –ένας στρατιωτικός ιστορικός είπε πως σχεδόν ισοδυναμεί με φωτογραφία των εχθροπραξιών του 17ου αιώνα. Ο διάσημος πίνακας του Τέρνερ (Turner) αναπαριστά με δυναμικό τρόπο ένα μεγάλο ιστορικό θέμα: το τέλος της εποχής του θαλάσσιου ταξιδιού και τις επιπτώσεις της Βιομηχανικής Επανάστασης. Και οι δύο αυτοί πίνακες θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν αποτελεσματικά από καθηγητές ιστορίας σε συνδυασμό με άλλες ιστορικές πηγές.

Σκηνή μάχης από τον Τριακονταετή Πόλεμο, του φλαμανδού ζωγράφου Sebastian Vrancx, περ. 1640
Τέρνερ, Η Ναυμαχία, 1838 (JMW Turner, The Fighting Temeraire).

Σελίδα από τον Κώδικα Μendoza ένα χειρόγραφο που διασώθηκε από το Μεξικό της εποχής των Αζτέκων.

Σπηλαιογραφία από την Ινδία, περ. 12000 π.Χ.

Βιετναμέζοι άμαχοι σε αμερικανικό βομβαρδισμό με βόμβες ναπάλμ.

Η αμφιλεγόμενη ρωσικής καλλιτεχνική ομάδα ‘Pussy Riot’

Τώρα, τέσσερις φωτογραφίες που αναδεικνύουν την τέχνη σε πρωταγωνιστή στην ιστορία. Σε κάθε περίπτωση εδώ, η τέχνη δεν είναι συμπληρωματική απόδειξη της ιστορίας, αλλά παίζει έναν κεντρικό ρόλο –η τέχνη είναι η ιστορία. Η σπηλαιογραφική παράσταση, όπως και άλλες παρόμοιες που βρέθηκαν στη νότια Ευρώπη, μας παρέχει σχεδόν όλα όσα ξέρουμε για τη ζωή εκείνης της εποχής και την πολιτισμική εξέλιξη των ανθρώπων. Ο κώδικας Μεντόζα (Mendoza) δεν προοριζόταν για να αποτελέσει έργο τέχνης (στην πραγματικότητα αποτυπώνει τον οφειλόμενο φόρο τιμής στην Αυτοκρατορία) αλλά η διατήρησή του από τους Ισπανούς, μετά τον αφανισμό του πολιτισμού των Αζτέκων, προσφέρει αναντικατάστατη γνώση. Η φωτογραφία του μικρού κοριτσιού στο Βιετνάμ και κυρίως η ευρεία κυκλοφορία της στα μέσα ενημέρωσης έπαιξε ενεργό ρόλο στη μεταστροφή της κοινής γνώμης σχετικά με το ρόλο του αμερικανικού στρατού και τις συνέπειες της δράσης του στον  πόλεμο αυτό. Το «καλλιτεχνικό γεγονός» που ανέβηκε στη σκηνή από τις ‘Pussy Riot’ έγινε το επίκεντρο της αντιπαράθεσης  και της διαφωνίας και είναι πιθανό να αποτελέσει τουλάχιστον μία σημαντική υποσημείωση στην ιστορία που θα γραφτεί αργότερα για τη Ρωσία των αρχών του 21ου αιώνα.

Σελίδα από τον Κώδικα Μendoza ένα χειρόγραφο που διασώθηκε από το Μεξικό της εποχής των Αζτέκων.
Σπηλαιογραφία από την Ινδία, περ. 12000 π.Χ.
Βιετναμέζοι άμαχοι σε αμερικανικό βομβαρδισμό με βόμβες ναπάλμ.
Η αμφιλεγόμενη ρωσικής καλλιτεχνική ομάδα ‘Pussy Riot’

Όταν συζητούμε για τις αλληλεπιδράσεις και τις «συγκρούσεις» της τέχνης με την ιστορία και πώς αυτές οι αλληλεπιδράσεις σχετίζονται με την αυτονομία και την ελευθερία της έκφρασης, νομίζω ότι είναι αναγκαίο να υιοθετήσουμε μία ευέλικτη άποψη του τι αποτελεί στην πραγματικότητα έργο τέχνης. Οι ιστορικοί έχουν την τάση να σκέφτονται από την άποψη των «οπτικών πηγών». Μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι αρκετές από τις εικόνες που παρουσιάστηκαν ως τώρα στερούνται καλλιτεχνικής αξίας ή ότι δεν πληρούν καν τις προδιαγραφές, ώστε να χαρακτηριστούν «έργα τέχνης».

Ένα άλλο επίμαχο σημείο συνδέεται με το ερώτημα σε ποιόν ανήκουν τα έργα τέχνης. Χωρίς να θέλω να θεωρηθώ «μεταμοντερνιστής» ή «στρουκτουραλιστής», πιστεύω ότι είναι σημαντικό να σκεφτούμε ότι τα έργα τέχνης είναι φορείς πολλαπλών αξιών που υπερβαίνουν  τα άτομα που τα δημιούργησαν. Τα έργα τέχνης γίνονται «πολιτιστική ιδιοκτησία» μιας ολόκληρης κοινωνίας. Συνεπώς, ο ορισμός της αυτονομίας και της ελευθερίας της έκφρασης γίνεται περίπλοκος, αν λάβουμε υπόψη τους τρόπους με τους οποίους τα έργα τέχνης αποκτούν μία συλλογική ταυτότητα και «ιδιοκτησία», καθώς και τις αλλαγές της πρόσληψής τους από το κοινό σε μεταγενέστερες εποχές.

Επίσης, είναι σημαντικό να αναλογιστούμε τις διακρίσεις μεταξύ της ιστορίας και της μνήμης. Έργα τέχνης συχνά τίθενται σε περίοπτη θέση σε εκδηλώσεις μνήμης. Είναι αρκετά δύσκολο να αναλύσουμε τις αλληλεπιδράσεις της τέχνης και της «πραγματικής ιστορίας» και αυτό γίνεται ακόμη πιο δύσκολο στην περίπτωση της μνήμης.

Περιορισμοί στην αυτονομία και στην ελευθερία της έκφρασης

Αυτονομία και ελευθερία της έκφρασης δεν είναι ακριβώς το ίδιο πράγμα. Η ίδια η έννοια της αυτονομίας αποδέχεται την ύπαρξη ορίων ˙ η αυτονομία είναι κάτι λιγότερο από την απόλυτη ανεξαρτησία. Από την άλλη πλευρά, η ελευθερία της έκφρασης είναι αρκετά πιο φιλόδοξη υπονοώντας την απουσία οποιωνδήποτε περιορισμών –ειδικά στην εξιδανικευμένη, ρομαντική άποψη του αδέσμευτου καλλιτέχνη που επικράτησε στην ευρωπαϊκή κουλτούρα από τα τέλη του 18ου αιώνα. Στην πραγματικότητα, τα έργα τέχνης διαρκώς υπόκεινται σε πολλούς πραγματικούς ή δυνητικούς περιορισμούς, όπως δείχνουν τα επόμενα παραδείγματα:

 
 
 
 
 
 
 

ΠΟΛΙΤΙΚΗ Η τέχνη απαγορεύεται ή στοχοποιείται από την πολιτική

Ο Γκέμπελς (Goebbels) στα εγκαίνια της έκθεσης Εκφυλισμένη Τέχνη (Entartete Kunst) στο Μόναχο το 1937

ΘΡΗΣΚΕΙΑ. Η τέχνη δέχεται επίθεση εξαιτίας υποτιθέμενης προσβολής κατά της θρησκείας

Η καταστροφή καθολικών ναών στη Λυόν το 1562 από ριζοσπαστικούς Προτεστάντες

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΝΟΡΜΕΣ. Η τέχνη δέχεται επίθεση γιατί προσέβαλε «την καλαισθησία και την ευπρέπεια»

α)Τεράστιο γυναικείο άγαλμα του Darnien Hirst που τοποθετήθηκε στο αγγλικό παραθαλάσσιο θέρετρο Ilfracombe το 2012

β) Η Καθισμένη Γυναίκα του Egon Schiele, 1914

ΠΡΟΣΤΑΤΕΣ-ΜΑΙΚΗΝΕΣ ΤΩΝ ΤΕΧΝΩΝ

Περιορισμοί στην ελευθερία της έκφρασης εξαιτίας της εξάρτησης από χορηγίες

Λαυρέντιος των Μεδίκων, 15ος αιώνας, Φλωρεντία

ΑΥΤΟ-ΛΟΓΟΚΡΙΣΙΑ

α) Η δημοσιογράφος Sylvia Harden (1926) του Otto Dix

β) Τα «σατυρικά σκίτσα του Μωάμεθ» που δημοσιεύθηκαν από τη δανική εφημερίδα Jyllands Posten το 2008

Σε αντίθεση με πολλούς καλλιτέχνες στη Γερμανία μετά το 1933, ο Ότο Ντιξ (Otto Dix) δεν απαγορεύτηκε, διώχθηκε ή εξορίστηκε. Απλά διατήρησε τη σιωπή του και απέφυγε να προκαλέσει το ναζιστικό καθεστώς. Ένα άλλο παράδειγμα αυτό-λογοκρισίας ήταν η αντίδραση των μέσων ενημέρωσης στα αμφιλεγόμενα δανικά σκίτσα. Αν και έγινε ευρεία αναφορά στα σκίτσα κα παρά το γεγονός ότι ι το ζήτημα της ελευθερίας του λόγου αποτέλεσε αντικείμενο θερμής συζήτησης, οι ίδιες οι εικόνες δεν προβλήθηκαν στα ΜΜΕ στον Καναδά, στις Η.Π.Α. και στο Ηνωμένο Βασίλειο. Αυτή η (εξαιρετικά ασυνήθιστη) ανεπίσημη αυτολογοκρισία οφειλόταν σε ανησυχίες για την υποδαύλιση κλίματος εχθρότητας στους κόλπους των Μουσουλμάνων. Τα κίνητρα μπορεί να ήταν θεμιτά, όμως δεν έπαυε να είναι ένας μείζων περιορισμός της ελευθερίας της έκφρασης.

 
 
 
 
 

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ

Το 1914 ο πίνακας της Αφροδίτης του Βελάσκεθ (Velazquez), o οποίος βρισκόταν στην Εθνική Πινακοθήκη στο Λονδίνο, υπέστη σοβαρές καταστροφές από μια σουφραζέτα. Πιο πρόσφατα, το 2012 ο πίνακας του Μαρκ Ρότκο Μαύρο πάνω σε Μπορντώ (Mark Rothko Black on Maroon) καταστράφηκε από υποστηρικτές του καλλιτεχνικού κινήματος “Yellowism” ("κιτρινισμός"), κατά τη διάρκεια έκθεσης στην Πινακοθήκη Μοντέρνας Τέχνης Τέιτ (Tate) στο Λονδίνο.

Η τέχνη χρειάζεται συντήρηση και προστασία. Αυτό μπορεί να σημαίνει πολυδάπανα μέτρα ασφαλείας ή αποκατάσταση. Μπορεί να έχει ως συνέπεια τα καλλιτεχνικά έργα να καταστρέφονται ή να εκτίθενται σε κίνδυνο˙ ή να φυλάσσονται μακριά από τη δημόσια θέα σε μη προσβάσιμες ιδιωτικές συλλογές.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΜΝΗΜΗ

Ένα από τα κεντρικά «πεδία μάχης» της ιστορίας στην τέχνη είναι η μνημόνευση -πώς δηλαδή να εκφραστούν οι πιο διάπυρες μνήμες του παρελθόντος με τρόπους που να έχουν νόημα στο παρόν και το μέλλον. Η μνημόνευση του παρελθόντος είναι συχνά πολύ δύσκολη υπόθεση. Είναι τόσο δύσκολη, ώστε να καθίσταται εφικτή μετά από μία ή δύο γενιές από τη στιγμή της ιστορικής σύγκρουσης. Μπορεί, επίσης, να είναι πολύ διχαστική, επειδή βασίζεται σε μια μονόπλευρη, ίσως ακόμη και μια κατηγορητική αντίληψη για το παρελθόν. Πάνω απ’ όλα, ελλοχεύει ο κίνδυνος οι επέτειοι μνήμης να προβάλουν ένα μύθο και όχι την πραγματικότητα. Αν πιστεύουμε ότι η τέχνη και η ιστορία ζουν σε έναν κοινό κόσμο χωρίς διαχωριστικές γραμμές, τότε αυτό που θα μπορούσαμε να ορίσουμε ως «η τέχνη της μνήμης» θα ήταν ένα καλό σημείο να αρχίσουμε.

Το μνημείο στο Pohorelice (Ποχορελίτσε) στη Νότια Μοραβία στήθηκε για να τιμήσει την «πορεία θανάτου» των σουδητών Γερμανών που εκδιώχθηκαν από την Τσεχοσλοβακία το 1945. Αυτό το μνημείο είναι ένα παράδειγμα του χρόνου που χρειάζεται για να επουλωθούν οι πληγές -σε αυτήν την περίπτωση 60 χρόνια σιωπής και άρνησης, πριν καταστούν δυνατές επίσημες ενέργειες αναγνώρισης.

Η καταστροφή των αγαλμάτων του Βούδα στην κοιλάδα του Μπαμιγιάν από τους Ταλιμπάν το 2001 αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της αποτυχίας να γίνουν σεβαστά και να προστατευτούν τα πολιτιστικά μνημεία του «άλλου».

Η Γέφυρα Stari Most (Παλιά Γέφυρα) της πόλης Μόσταρ πριν την καταστροφή της το 1993 και η γέφυρα ανακατασκευασμένη είναι επίσης αντιπροσωπευτικό παράδειγμα των «πολλαπλών κατόχων» (Οθωμανοί, Αψβούργοι, Γιουγκοσλάβοι, Βόσνιοι, μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς) ενός πολιτιστικού μνημείου. Η ανακατασκευή της γέφυρας, που συμβολίζει την «ελευθερία της έκφρασης», έγινε με την υποστήριξη διεθνών οργανισμών.

Ο ναός της Παναγίας στη Δρέσδη, κατεστραμμένος το 1958 και μετά την ολοκλήρωση της αποκατάστασής του το 2006. Αντικρουόμενα παραδείγματα ενός κατηγορητικού μνημείου  με μία γεύση Ψυχρού Πολέμου και ενός πιο πολυπρισματικού μνημείου με σκοπό να δείξει τη συμφιλίωση.