Tatiana Minkina-Milko
Επικεφαλής του Τομέα Ιστορικής Εκπαίδευσης, Συμβούλιο της Ευρώπης
Το πρόγραμμα «Κοινές Ιστορίες για μια Ευρώπη χωρίς διαχωριστικές γραμμές» μεριμνά για τρία ζητήματα. Πρώτον, είναι απαραίτητο να ενισχυθεί η ευαισθητοποίηση της κοινής ιστορικής κληρονομιάς των κρατών-μελών. Η Ευρωπαϊκή Πολιτιστική Σύμβαση του 1954 στο άρθρο 1 βεβαιώνει ότι τα υπογράφοντα κράτη υποχρεούνται να προωθούν την κοινή γνώση της εθνικής τους ιστορίας και, επίσης, δεσμεύονται να ενισχύουν την ευαισθητοποίηση των πολιτών τους σχετικά με την κοινή ιστορική κληρονομιά της Ευρώπης. Δεύτερον, είναι ανάγκη τα κράτη-μέλη να συμβάλουν, μέσω της καλύτερης κατανόησης των παντός είδους ιστορικών αλληλεπιδράσεων και συγκλίσεων, στην πρόληψη συγκρούσεων και την ενίσχυση της συμφιλίωσης. Τρίτον, η διδασκαλία της Ιστορίας συμβάλλει, επίσης, στη διάδοση και την εφαρμογή των συστάσεων της Λευκής Βίβλου για τον Διαπολιτισμικό Διάλογο «Ζώντας μαζί ως ίσοι με αξιοπρέπεια», η οποία εγκρίθηκε από την Επιτροπή Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπη το 2008.
Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, στο έργο αυτό τέθηκαν οι ακόλουθοι στόχοι:
- να αποκαλυφθούν οι κύριες αλληλεπιδράσεις και συγκλίσεις, οι οποίες έχουν χαρακτηρίσει την ανάπτυξη της Ευρώπης ως μιας γεωγραφικής οντότητας και έχουν δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για το ευρωπαϊκό οικοδόμημα,
- να παραχθούν σαφείς προτάσεις για στρατηγικές και μεθόδους που να αποσκοπούν στην ευαισθητοποίηση και στη γνώση αυτών των διαστάσεων της Ευρωπαϊκής Ιστορίας, κυρίως στην πλαίσιο των μαθημάτων της Ιστορίας,
- να προσδιοριστεί το περιεχόμενο και οι δεξιότητες που είναι απαραίτητες για τη σε βάθος κατανόηση των κοινών τάσεων στην Ευρωπαϊκή Ιστορία μέσα σε στο παγκόσμιο πλαίσιο.
Η κατασκευή και η εφαρμογή του έργου βασίζεται στα διδάγματα που αντλήθηκαν από προηγούμενες διακυβερνητικές δραστηριότητες του Συμβουλίου της Ευρώπης. Το έργο «Μαθαίνοντας και διδάσκοντας την Ιστορία της Ευρώπης τον 20ο αιώνα (1999-2002)» είχε ως αποτέλεσμα την προετοιμασία ενός οδηγού για τους εκπαιδευτικούς που τιτλοφορείται «Πολυπρισματική θεώρηση στη διδασκαλία της ιστορίας». Το κύριο μήνυμα αυτής της δημοσίευσης ήταν ότι η Ιστορία είναι ένας πολύπλευρος καθρέπτης του παρελθόντος. Δεν υπάρχει μια μόνο αλήθεια που θα μπορούσε να αντανακλά την πολυπλοκότητα των ιστορικών εξελίξεων. Οι ιστορικές διαδικασίες σπάνια βασίζονται σε κοινές οπτικές. Συνήθως είναι διαφορετικές, μερικές φορές αντικρουόμενες και, ενδεχομένως, συγκρουσιακές. Μόνο μια πολυπρισματική προσέγγιση μπορεί να προσφέρει τη δυνατότητα σε κάποιον να διδάξει Ιστορία σε όλη την πολυπλοκότητά της. Ταυτόχρονα, η παρούσα έκδοση τονίζει τον πραγματικό κίνδυνο, που συνδέεται με την υπερ-απλούστευση της Ιστορίας –ιδιαίτερα όσον αφορά στη διδασκαλία των συγκρούσεων και των ευαίσθητων θεμάτων. Ο κίνδυνος είναι όχι μόνο να ενισχυθούν οι υφιστάμενες αντιπαραθέσεις, αλλά και να δημιουργηθούν νέες. Αν και είναι σημαντικό να κατανοηθούν διαφορετικές οπτικές πάνω στα ίδια ιστορικά γεγονότα, κάποιες από αυτές τις οπτικές είναι απαράδεκτες σε δημοκρατικές κοινωνίες. Για το Συμβούλιο της Ευρώπης, αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τις απόψεις που είναι αντίθετες στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα.
Το επόμενο διακυβερνητικό πρόγραμμα με τίτλο «Ευρωπαϊκή διάσταση στη διδασκαλία της ιστορίας (2002-2006)» επικεντρώθηκε στο να προσφέρει στους επιμορφωτές των εκπαιδευτικών, καθώς και στους ίδιους τους εκπαιδευτικούς και στους μαθητές ένα σύνολο βοηθημάτων βασισμένων σε ιστορικά γεγονότα, μαζί με μεθοδολογικές προτάσεις και παραδείγματα πολυπρισματικής θεώρησης στη διδασκαλία της Ιστορίας. Η πολυπρισματική κατανόηση της Ιστορίας συνδυάστηκε με μια κοινή πλατφόρμα σημαντικών ημερομηνιών, οι οποίες είχαν σημαδέψει τις ζωές των ανθρώπων στην ευρωπαϊκή ήπειρο και πέραν αυτής (1848, 1912-1913, 1919, 1945, 1989-1990). Ο συνδυασμός των τόσο πολλών και κοινών ημερομηνιών είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας βάσης για τη μορφή της παρουσίασης των αποτελεσμάτων του έργου: ένα CD-ROM που περιέχει 2500 ιστορικές πηγές και ένα βιβλίο με τίτλο «Σταυροδρόμι των Ευρωπαϊκών ιστοριών». Το σταυροδρόμι είναι λέξη-κλειδί που προσδιορίζει τον κοινό χώρο αποτελώντας ένα είδος σημείου συνάντησης των πολλαπλών οπτικών που συναντήθηκαν την ίδια στιγμή στον ίδιο τόπο. Είμαστε όλοι διαφορετικοί, όλοι έχουμε τις απόψεις μας, αλλά ταυτόχρονα συναντάμε ο ένας τον άλλο στο παγκόσμιο σταυροδρόμι που περιλαμβάνει τόσο το παρελθόν όσο και το μέλλον: για να είμαστε σε θέση να το διασχίσουμε με ασφάλεια, θα πρέπει να γνωρίζουμε τους κανόνες και να μάθουμε πώς να σεβόμαστε τους άλλους, εάν θέλουμε να μας σέβονται και οι άλλοι.
Το τρίτο διακυβερνητικό πρόγραμμα είχε ως τίτλο «Η εικόνα του «άλλου» στη διδασκαλία και τη μάθηση της Ιστορίας (2007-2010)». Στόχος του σχεδίου αυτού ήταν να βοηθήσει τους διδάσκοντες της Ιστορίας να λαμβάνουν υπόψη και να προβάλουν στη διδασκαλία τους τα ακόλουθα ζητήματα: α) πώς να διδάξουν και να μάθουν Ιστορία σε πολυπολιτισμικές κοινωνίες β) η εικόνα του «εαυτού» και του «άλλου» στο περιβάλλον της παγκοσμιοποίησης γ) η εικόνα του «άλλου» σε συγκρουσιακές καταστάσεις και η εκμάθηση διαφορετικών ιστοριών ως μέσο για την αποκατάσταση της εμπιστοσύνης μεταξύ των αντιμαχόμενων ομάδων. Η συμβολή του προγράμματος αυτού έγινε αισθητή στην προετοιμασία της Σύστασης 1880 (2009) της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης του Συμβουλίου της Ευρώπης σχετικά με τη Διδασκαλία της Ιστορίας σε συγκρουσιακές και μετα-συγκρουσιακές περιοχές και στη Σύσταση CM Rec (2011) 6 για τον Διαπολιτισμικό διάλογο και την η εικόνα του «άλλου» στη διδασκαλία της Ιστορίας.
Άλλοι σημαντικοί πρόδρομοι του παρόντος προγράμματος υπήρξαν μερικά προγράμματα περιφερειακής και διμερούς συνεργασίας του Συμβουλίου της Ευρώπης. Η πρωτοβουλία «Μαύρη Θάλασσα» έφερε κοντά επτά χώρες της περιοχής του Εύξεινου Πόντου και είχε ως καρπό την έκδοση του πρώτου εκπαιδευτικού πακέτου Ιστορίας πάνω στις των αλληλεπιδράσεις στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας. Ένα άλλο παράδειγμα ήταν το πρόγραμμα του Συμβούλιου της Ευρώπης στην Κύπρο, το οποίο υλοποιήθηκε σε συνεργασία με τον Όμιλο Ιστορικού Διαλόγου και Έρευνας http://www.ahdr.info/home.php και οδήγησε στη δημοσίευση του πρώτου συμπληρωματικού διδακτικού υλικού πάνω στην Κυπριακή Ιστορία, το οποίο είχε τίτλο «Μια ματιά στο παρελθόν μας» συγκροτήθηκε από εκπαιδευτικούς Ελληνοκύπριους και Τουρκοκύπριους,.
Φιλοδοξία του προγράμματος «Κοινές Ιστορίες για μια Ευρώπη χωρίς διαχωριστικές γραμμές» είναι η αναγνώριση της σημασίας που έχει για το μάθημα της Ιστορίας η ανάδειξη των πολλαπλών οπτικών, η διαμόρφωση ενός πλαισίου διαλόγου, η ανάπτυξη κουλτούρας συνεργασίας και η εκτίμηση της αξίας της ειρηνικής επικοινωνίας μέσα σε πολυπολιτισμικές κοινωνίες. Σκοπός μας είναι ακόμη να βοηθήσουμε τους νέους να δουν το παρελθόν μέσα από ένα πρίσμα ευρύτερων διαστάσεων και όχι μέσα από έναν φακό που εστιάζει μόνο στα εθνικά ή ομαδικά συμφέροντα. Τέλος, επιδιώκουμε να εξοπλίσουμε τους νέους με τις δεξιότητες και αξίες που χρειάζονται για το παρόν και το μέλλον, με απώτερο στόχο να συμβάλουν ενεργά σε διαδικασίες συμφιλίωσης, στην οικοδόμηση της ειρήνης και την πρόληψη των συγκρούσεων.
Το έργο σηματοδοτεί ένα νέο βήμα στην αντιμετώπιση των εκπαιδευτικών προκλήσεων του 21ου αιώνα, τις κοινωνίες του οποίου χαρακτηρίζει η αυξανόμενη ετερότητα και κινητικότητα των ανθρώπων, η διεύρυνση του πεδίου πληροφοριών και η επιτάχυνση των εξελίξεων σε όλα τα επίπεδα. Τέτοιοι παράγοντες απαιτούν την ανάπτυξη συγκεκριμένων δεξιοτήτων, οι οποίες θα δώσουν τη δυνατότητα στη νέα γενιά να βρει τη θέση της στον κόσμο. Οι νέοι σήμερα είναι ανάγκη να διαθέτουν
- ανοιχτό μυαλό,
- ευέλικτη σκέψη,
- ικανότητα γρήγορης προσαρμογής στις αλλαγές,
- ικανότητα διαπολιτισμικής επικοινωνίας,
- βούληση για την επίτευξη συναίνεσης και συμβιβασμού με τη δημιουργία ενός κοινού τόπου δράσης μέσω της συνεργασίας, το μετασχηματισμό των συγκρούσεων και την πρόληψη της βίας,
- ετοιμότητα να κάνουν ανεξάρτητες επιλογές και να αναλαμβάνουν την ευθύνη των συνεπειών τους και
- ενσυναίσθηση.
Το πρόγραμμα προτείνει, επίσης, ένα νέο ρόλο για τον εκπαιδευτικό, ο οποίος θεωρείται πλέον περισσότερο ως εταίρος και διαχειριστής της πολυμορφίας παρά ως επιθεωρητής. Η δουλειά μας σε διάφορες χώρες δείχνει ξεκάθαρα ότι οι εκπαιδευτικοί διαδραματίζουν ολοένα και πιο σημαντικό ρόλο στην κοινωνία. Χάρη στις προσπάθειες και την επαγγελματική τους ικανότητα, η νέα γενιά μπορεί να αποκτήσει δεξιότητες και να διαμορφώσει στάσεις που απαιτούνται για τη ζωή σε ένα κόσμο γεμάτο ετερομορφία.
Το πρόγραμμα έχει υλοποιηθεί σε συνεργασία με ιστορικούς, συντάκτες αναλυτικών προγραμμάτων, συγγραφείς εκπαιδευτικού υλικού, εκπαιδευτές εκπαιδευτικών Ιστορίας, εν ενεργεία εκπαιδευτικούς, ειδικούς μουσειοπαιδαγωγούς και εκπροσώπους Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων. Στόχος του έργου δεν ήταν να αντιμετωπιστεί το θέμα εξαντλητικά. Αντίθετα, περιορίστηκε σε έναν αριθμό σαφώς οριοθετημένων ιστορικών θεμάτων. Καταβλήθηκε προσπάθεια κάθε θέμα να αφορά την ιστορία όσο το δυνατόν περισσότερων κρατών, να είναι ήδη καλά τεκμηριωμένο, και να προσφέρει με σαφή και ξεκάθαρο τρόπο ευκαιρίες ενασχόλησης με θέματα που αναδεικνύουν την αλληλεπίδραση, τις συγκλίσεις και τους κοινούς μετασχηματισμούς – ή, ακόμη καλύτερα, τις κοινές Ιστορίες.
Τα θέματα που επιλέξαμε είναι τα εξής:
- Η επίδραση της Βιομηχανικής Επανάστασης
- Εξέλιξη στην εκπαίδευση
- Τα ανθρώπινα δικαιώματα στην Ιστορία της Τέχνης
- Η Ευρώπη και ο κόσμος
Κατά τη διάρκεια της περιόδου 2011-2013 οργανώθηκαν τέσσερα σεμινάρια, αντίστοιχα των παραπάνω θεμάτων. Προκειμένου να διατηρηθεί η συνοχή του συνολικού έργου και πάνω απ’ όλα να διασφαλιστεί ο βέλτιστος αντίκτυπος των αποτελεσμάτων του, το καθένα από τα θέματα μελετήθηκε υπό τρεις οπτικές γωνίες: α) αλληλεπιδράσεις: ανταλλαγές, αμοιβαίες επιδράσεις με την αυστηρή έννοια του όρου, β) συγκλίσεις: παράλληλες εξελίξεις, όχι κατ’ ανάγκην με τη συστηματική επαφή, και γ) εντάσεις και συγκρούσεις που μπορεί να έχουν προκύψει: προέλευση και διαχείριση των συγκρούσεων και διαδικασίες συμφιλίωσης.
Το πρόγραμμα τονίζει τη σημασία της επίτευξης μιας από κοινού κατανόησης της Ιστορίας μέσω της διδασκαλίας της. Το όλο εγχείρημα μπορεί να παρομοιαστεί με ένα πολυώροφο κτίριο το οποίο προσφέρει στους ενοίκους του τη δυνατότητα ανταλλαγής γνώσεων, μνημών, συναισθημάτων, στάσεων, αξιών και κυρίως αλληλο-κατανόησης. Το πρόγραμμα τραβά την προσοχή των εκπαιδευτών εξαιτίας του γεγονότος ότι οι Κοινές Ιστορίες θα μπορούσε να γίνουν ένα αποτελεσματικό μέσο κοινωνικής ενσωμάτωσης και να δώσουν σε εκπαιδευτικούς και μαθητές τη δυνατότητα να εξισορροπήσουν την αξία της δικής τους κουλτούρας με την κουλτούρα των «άλλων» σε ένα ευρύτερο πλαίσιο. Η κοινή χρήση θα μπορούσε να γίνει η βάση για μια περιεκτική διδασκαλία και μάθηση της Ιστορίας στις σύγχρονες πολυπολιτισμικές κοινωνίες, κάτι που θα μπορούσε να βοηθήσει μαθητές με διαφορετική καταγωγή να δημιουργήσουν δεσμούς με τη χώρα διαμονής τους, τονίζοντας, συγχρόνως, τη ιδιαίτερη αξία των κοινωνικών ευθυνών. Η Ιστορία, όταν γίνεται αντιληπτή ως ένας κοινός τόπος, μπορεί να αποτελέσει τη βάση για την ενδυνάμωση της αλληλεγγύης και για κοινές δράσεις σε διάφορες καταστάσεις. Παράλληλα, δεν θα πρέπει να υποτιμηθεί η σημασία των εθνικών ταυτοτήτων και η γνώση των επιμέρους πολιτιστικών ριζών.
Είμαστε όλοι διαφορετικοί, ταυτόχρονα όμως εξαρτόμαστε ο ένας από τον άλλον, καθώς μοιραζόμαστε πολλά πράγματα, αν και μερικές φορές ασυνείδητα: Μοιραζόμαστε το γεωγραφικό χώρο και το κλίμα, τις παραδόσεις και τα έθιμα, τις συνήθειες και τον τρόπο ζωής. Το μοίρασμα θα μπορούσε να γίνει ένας νέος τρόπος σκέψης βασιζόμενος στα εξής: στην ισορροπία μεταξύ αλληλεξάρτησης και ανεξαρτησίας, στις κοινές αξίες και την ποικιλομορφία των απόψεων, στη συναίνεση και στη διαμόρφωση ενός πεδίου για δημόσιο διάλογο, στις κοινές δράσεις και την ανεξάρτητη ανάπτυξη, στον αυτοσεβασμό και στο σεβασμό του άλλου. Ένας τέτοιος τρόπος σκέψης θα μπορούσε να οδηγήσει στην ενίσχυση του αμοιβαίου σεβασμού και της αλληλοκατανόησης, στην κοινωνική συνοχή, στην κοινωνική υπευθυνότητα και αλληλεγγύη, επιτυγχάνοντας έτσι σταθερή ειρήνη μέσα σε έναν πολυπολιτισμικό κόσμο.
Το κύριο αποτέλεσμα του έργου είναι αυτό το διαδραστικό ηλεκτρονικό βιβλίο που απευθύνεται σε εκπαιδευτές εκπαιδευτικών, σε εν ενεργεία και μελλοντικούς εκπαιδευτικούς και στους μαθητές τους. Το ηλεκτρονικό βιβλίο περιλαμβάνει παραδείγματα εκπαιδευτικού υλικού σχετικά με σημαντικά ιστορικά παραδείγματα αλληλεπιδράσεων και συγκλίσεων στην Ευρώπη, μαζί με στρατηγικές, μεθόδους και τεχνικές διδασκαλίας που στοχεύουν στην πληρέστερη συνειδητοποίηση αυτών των αλληλεπιδράσεων και συγκλίσεων. Αυτό το εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στο πλαίσιο μιας ενεργού μεθοδολογίας και διδακτικής προσέγγισης, πολυπρισματικής και εστιασμένης στην απόκτηση των βασικών ιστορικών δεξιοτήτων.
Όπως σημειώσαμε παραπάνω, το ηλεκτρονικό βιβλίο είναι δομημένο πάνω σε τέσσερις κύριες θεματικές. Κάθε θεματική έχει διερευνηθεί με μια σειρά θεματικών ενοτήτων και κάθε θεματική ενότητα εμπλουτίζεται από μια ποικιλία διδακτικών δραστηριοτήτων τα οποία αναλογούν στα διαφορετικά επίπεδα χρηστών που θα αξιοποιήσουν αυτό το έργο. Το ηλεκτρονικό βιβλίο είναι ένα ανοικτό μοντέλο το οποίο θα μπορούσε εύκολα να προσαρμοστεί στα υφιστάμενα αναλυτικά προγράμματα των ευρωπαϊκών κρατών, σε διαφορετικούς τύπους μαθημάτων και να χρησιμοποιηθεί με δημιουργικό τρόπο από τους δασκάλους Ιστορίας.
Το Συμβούλιο της Ευρώπης ευελπιστεί ότι αυτό το παιδαγωγικό εργαλείο θα παίξει το ρόλο καθοδηγητή των εκπαιδευτικών του μαθήματος της Ιστορίας. Στόχος είναι η δημιουργία ενός πιο ειρηνικού μέλλοντος, βασιζόμενου στο σεβασμό της αξιοπρέπειας, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών. Αυτό θα αποτελέσει το κίνητρο για να δράσουν δημιουργικά και να τους βοηθήσει στο να βρουν τον δικό τους τρόπο διδασκαλίας της Ιστορίας στον ποικιλόμορφο κόσμο του 21ου αιώνα.
Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Pierre Weiss και την ομάδα του τμήματος Παραγωγής Εγγράφων και Δημοσιεύσεων του Συμβουλίου της Ευρώπης, καθώς και τις συναδέλφους μου κυρίες Christiane Yiannakis και Claudine Martin-Oswald του τομέα Ιστορικής Εκπαίδευσης για την πολύτιμη συμβολή τους στην προετοιμασία αυτού του παιδαγωγικού ηλεκτρονικού εργαλείου.