Η ευρωπαϊκή εκπαιδευτική πρακτική έχει επηρεάσει, σε διαφορετικές χρονικές φάσεις, ολόκληρο τον κόσμο και παράλληλα έχει επηρεαστεί από συστήματα και πρακτικές εκτός των γεωγραφικών και πολιτισμικών ορίων της Ευρώπης. Προκειμένου να εξετάσουμε τα ζητήματα που αναφέρονται σε συγκλίσεις και αλληλεπιδράσεις της ιστορίας της εκπαίδευσης στην Ευρώπη, είναι χρήσιμο να τοποθετήσουμε τη συζήτηση σε ένα πλαίσιο προβολής ενός κοινού ευρωπαϊκού μέλλοντος. Ένα τέτοιο μέλλον απαιτεί να λάβουμε υπόψη την ταυτότητα μιας Ευρώπης που έχει χάσει την παγκόσμια ηγεμονία της και υπάρχει σε έναν κόσμο όπου οι πτυχές της ιστορικής πραγματικότητας της Ευρώπης έχουν αναμειχθεί με μια πιο οικουμενική κουλτούρα που αναφέρεται συνήθως ως δυτικός πολιτισμός. Παράλληλα, η Ευρώπη ως γεωγραφική έννοια συμπεριλαμβάνει τη Ρωσία, την περιοχή του Καυκάσου και την Τουρκία. Η ιστορική και πολιτισμική προσέγγιση της ιδέας της Ευρώπης εξαρτάται όχι μόνο από τον καθορισμό των γεωγραφικών ορίων της, αλλά, πριν από αυτό, από τον καθορισμό των χρονικών ορίων της. Και ενώ παρατηρείται έλλειψη συναίνεσης όσον αφορά στη συγκεκριμένη στιγμή της γέννησης της Ευρώπης, υπάρχει κάποια συσχέτιση μεταξύ της προέλευσης και της ταυτότητας, καθώς και μια σειρά από ορόσημα, καθένα από τα οποία άφησε τη δική του σφραγίδα. Τα ορόσημα αυτά είναι:

• Η ελληνο-ρωμαϊκή αρχαιότητα, με τη γλωσσική κληρονομιά της και τη θεμελιώδη έννοια της ελευθερίας.
• Η Ρώμη, στην οποία οφείλονται οι έννοιες της δικαιοσύνης, του νόμου, η βάση της πολιτικής οργάνωσης καθώς και η λατινική γλώσσα.
• Η επέκταση και η διάδοση του Χριστιανισμού, καθώς συνιστά μια αφετηρία νεωτερικότητας για την Ευρώπη.
• Η σταδιακή εκκοσμίκευση, όπως αυτή επιτυγχάνεται εξελικτικά στο Μεσαίωνα, την Αναγέννηση και το Διαφωτισμό –εποχές στις οποίες προωθείται η έννοια του ανθρωπισμού στην εκπαίδευση και τον πολιτισμό και διαδίδονται οι αξίες της ισότητας, της αδελφοσύνης και της ελευθερίας.
• Η συναρμογή διαφορετικών πολιτισμικών χαρακτήρων μέσα στην ευρωπαϊκή ενότητα: Λατινική Ευρώπη, Γερμανική Ευρώπη, Βυζαντινή Ευρώπη, Σλαβική Ευρώπη, Ισλαμική Ευρώπη.
• Η μετανεωτερικότητα.

Η ιστορία της Ευρώπης είναι το άθροισμα όλων των εθνικών ιστοριών μέσα στην Ευρώπη, γι’ αυτό και η Ευρωπαϊκή Πολιτισμική Σύμβαση του 1954 αναγνωρίζει όλες τις ιστορίες ως ισότιμα αποδεκτές. Ωστόσο, σύμφωνα με ορισμένες αντιλήψεις, οι εθνικές ιστορίες είναι τεχνητές κατασκευές και η αναζήτηση για μια συνεκτική ιστορία του ευρωπαϊκού γεωγραφικού χώρου μπορεί να θεωρηθεί εξίσου έγκυρη. Πράγματι, η ιδέα της Ευρώπης αντιπροσωπεύει το σύνολο της γεωγραφικής της θέσης, της ικανότητας των ανθρώπων της και των αξιών του πολιτισμού της.

Αν και η εκπαίδευση θεωρείται σήμερα μια κατά βάση εθνική υπόθεση, είναι δυνατό κανείς να διερευνήσει μια σειρά από ζητήματα που έχουν οδηγήσει σε συζητήσεις και ανταλλαγές σε υπερεθνικό ευρωπαϊκό επίπεδο. Σε πολλές περιπτώσεις, οι ανταλλαγές αυτές παρήγαγαν παρόμοια αποτελέσματα σε διαφορετικές περιστάσεις και επικράτειες.

Τα πιθανά παραδείγματα που αναδεικνύουν συγκλίσεις και αλληλεπιδράσεις καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα. Συγκλίσεις θα μπορούσαν να εντοπιστούν στη λογική συγκρότησης των εκπαιδευτικών συστημάτων, στο ρόλο και την ευθύνη του κράτους, στον ορισμό της υποχρεωτικής εκπαίδευσης, στις διαδικασίες πιστοποίησης, στο επαγγελματικό καθεστώς, στην κατάσταση, στο ρόλο και στην κατάρτιση των εκπαιδευτικών, στον ορισμό και την εξέλιξη των προγραμμάτων σπουδών, στην πολιτική για τα σχολικά εγχειρίδια. Οι αλληλεπιδράσεις μπορούν να αφορούν στη φιλοσοφία της εκπαίδευσης, στην ισότητα των δύο φύλων, στην εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, στην ισορροπία μεταξύ γενικής και επαγγελματικής ή τεχνικής εκπαίδευσης.

Ο στόχος αυτής της ενότητας δεν είναι να προσφέρει μια γενική και εξαντλητική θεώρηση της ιστορίας της εκπαίδευσης στην Ευρώπη, αλλά μάλλον να παράσχει γνώσεις και ιδέες σε επιλεγμένους τομείς της έρευνας.

Γενικές Τάσεις

Ορισμένες μακροχρόνιες τάσεις, όπως αυτές που αποτυπώνονται στο Σχήμα 1, μπορούν να τεθούν ως βάση της συζήτησης. Συνολικά, μπορούμε να σημειώσουμε ότι η εκπαίδευση έχει μετατοπισθεί από μία διαδικασία που απευθύνονταν σε λίγους εκλεκτούς σε ένα εγχείρημα που προσφέρεται σε όλα τα μέλη της κοινωνίας. Τα εκπαιδευτικά συστήματα τείνουν να είναι ανοικτά και όχι κλειστά, δημοκρατικά και ισότιμα και όχι ελιτίστικα. Η παιδαγωγική και οι μέθοδοί της στις σχολικές τάξεις έχουν αλλάξει, ώστε οι μαθητές και οι μαθήτριες να είναι πιο ενεργοί και να έχουν μεγαλύτερο έλεγχο πάνω στο τι μαθαίνουν. Η εκπαίδευση παρέχεται τώρα συνήθως στη μητρική γλώσσα και εκλαμβάνεται ως διαδικασία. Αν και η εκπαίδευση οδηγεί στις μέρες μας σε εξειδίκευση, είναι πλέον μια παγκόσμια δια βίου υπόθεση με πολλαπλούς σκοπούς.

Παρόμοιες τάσεις δεν έχουν ένα ενιαίο σημείο εκκίνησης ή ένα τελικό σκοπό που έχει πλέον επιτευχθεί, ενώ δε συμβαίνουν όλες αναγκαστικά μέσα στο ίδιο χρονικό πλαίσιο.

Επιπλέον, από καιρό σε καιρό εκπαιδευτικές αλλαγές έχουν ανασταλεί προσωρινά σε ορισμένες περιόδους και σε ορισμένες επικράτειες. Σε γενικές, γραμμές η κατεύθυνση του βέλους στο Σχήμα 1 υποδηλώνει κάποια αλλαγή εν είδει καινοτομίας, η οποία συνήθως έχει θετική επίδραση στο άτομο ή στην κοινωνία ή και τα δύο, αν και αυτό μπορεί να μην είναι πάντα η τυπική περίπτωση, όπως, για παράδειγμα, συμβαίνει με τη χρήση της μητρικής γλώσσας ως γλώσσας διδασκαλίας. Υπάρχει ένας αυξανόμενος αριθμός πολύ-εθνοτικών και πολυπολιτισμικών σχολικών τάξεων, όπου αλλόγλωσσοι μαθητές συχνά καλούνται να διδαχτούν στη γλώσσα της κυρίαρχης ομάδας.

Η ιστορία της εκπαίδευσης μπορεί, κατά μία έννοια, να θεωρηθεί ως η ιστορία της διαπάλης μεταξύ νεωτεριστών και δυνάμεων του συντηρητισμού, όπου οι σημαντικές αλλαγές μπορούν να θεωρούνται βελτιώσεις. Τέτοιες βελτιώσεις είναι δυνατό να συμβούν σε σημεία καμπής στην κοινωνία που δεν είναι πάντα σχετιζόμενα άμεσα με την εκπαίδευση, αλλά συνήθως οδηγούν σε νέα κυρίαρχα σχήματα, τα οποία με τη σειρά τους δημιουργούν ευκαιρίες για νέες μορφές και στόχους της εκπαίδευσης.

Δύο σημαντικά ζητήματα που δεν αποτυπώνονται σαφώς στο παραπάνω απλό σχήμα αφορούν στην πολυμορφία και στην οικοδόμηση της ειρήνης. Η ιστορία, σε όλη την πολυπλοκότητά της, μπορεί να διδαχθεί σε πολυπολιτισμικές κοινωνίες. Η ιστορική αφήγηση μπορεί να αναδείξει τόσο την αξία της συνεργασίας όσο και τον ανταγωνισμό. Κρίσιμο ρόλο στον προσδιορισμό των στόχων και των μεθόδων της εκπαίδευσης θα μπορούσε να διαδραματίσει η κοινωνία των πολιτών, ιδιαίτερα όταν οι κυβερνήσεις προτείνουν μη αποδεκτούς περιορισμούς. Η τάση πλέον είναι να εμπλέκεται ένα ευρύ φάσμα εταίρων στην εκπαιδευτική διαδικασία, όπως οι γονείς, τα μουσεία, οι εργοδότες και τα μέσα μαζικής επικοινωνίας.