Άγγελος Παληκίδης

Επίκουρος Καθηγητής Διδακτικής της Ιστορίας

Επιστημονικός υπεύθυνος της ιστοσελίδας-συντονιστής του έργου

Η ξενόγλωσση έκδοση

Το ηλεκτρονικό βιβλίο 'Shared histories for a Europe without dividing lines' είναι καρπός τεσσάρων σεμιναρίων που πραγματοποιήθηκαν από το Συμβούλιο της Ευρώπης κατά την περίοδο 2011-2013 με τη συμμετοχή δεκάδων ειδικών επιστημόνων από πολλές ευρωπαϊκές χώρες (ιστορικών, παιδαγωγών, σχεδιαστών Αναλυτικών Προγραμμάτων, συγγραφέων σχολικών εγχειριδίων και εκπαιδευτικού υλικού, συμβούλων εκπαίδευσης, μουσειολόγων, εκπροσώπων Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων κ.ά.).

Το βιβλίο αυτό, γραμμένο στην αγγλική γλώσσα, ολοκληρώθηκε το 2014 και σήμερα μπορεί κανείς να το διαβάσει με ελεύθερη πρόσβαση στο διαδίκτυο¹. Περιλαμβάνει εκπαιδευτικό υλικό σχετικό με σημαντικά ιστορικά γεγονότα, φαινόμενα και ζητήματα της ευρωπαϊκής ιστορίας, τα οποία προσεγγίζονται με σύγχρονες στρατηγικές και μεθόδους διδασκαλίας. Απώτερος στόχος είναι να κατανοήσουν οι εκπαιδευτικοί και οι μαθητές τις αλληλεπιδράσεις και τις συγκλίσεις που παρουσίασαν οι ιστορίες των ευρωπαϊκών κοινωνιών σε κρίσιμα ζητήματα που μας επηρεάζουν μέχρι σήμερα . Αυτό το διδακτικό υλικό έγινε προσπάθεια να αναπτυχθεί σε ένα πλαίσιο ενεργητικής μάθησης και πολυπρισματικότητας, ενώ επιδιώκεται να συμβάλει στην πρόσκτηση και καλλιέργεια βασικών ιστορικών δεξιοτήτων.

 Το συγκεκριμένο έργο, όπως φαίνεται και από τον τίτλο του, επιχειρεί να υπερκεράσει παγιωμένες αντιλήψεις για το ιστορικό παρελθόν. Καταρχάς, η επιλογή του πλουραλιστικού «ιστορίες», αντί του δογματικού ενικού «ιστορία», αναγνωρίζει ότι είναι μάταιο να προσπαθεί κανείς να παράγει μια οριστική εκδοχή του ιστορικού παρελθόντος με την ενιαία μορφή είτε ενός εθνικού είτε ενός ευρωπαϊκού αφηγήματος.

Ο δεύτερος πυλώνας της φιλοσοφίας του βιβλίου είναι περισσότερο αξιακός και μπορεί να γίνει αντιληπτός από την επιλογή της λέξης «μοιραζόμαστε» (“shared”) στον τίτλο του. Είναι η αίσθηση του κοινού και η ανάγκη της ανταλλαγής γνώσεων και αντιλήψεων για το παρελθόν. Επιχειρεί να αναδείξει, για παράδειγμα, πώς σε διαφορετικές περιοχές της Ευρώπης οι κοινωνίες βίωσαν φαινόμενα, όπως η Βιομηχανική Επανάσταση, ή πώς αυτή με τη σειρά της επηρέασε και εξακολουθεί να επηρεάζει σε πολλαπλά επίπεδα τη ζωή των ανθρώπων στην Ευρώπη και στον κόσμο.

Στο επίπεδο αυτό θα πρέπει να προστεθεί και η έμφαση που δίνεται στη διαδικασία έρευνας και παραγωγής της ιστορικής γνώσης, σε αυτό δηλαδή που έχει καθιερωθεί να αποκαλείται «επιστημονική πειθαρχία». Η διαδικασία ελέγχου, ανάλυσης και ερμηνείας των ιστορικών πηγών μέχρι πρόσφατα αποτελούσε μέρος της δεοντολογίας της ακαδημαϊκής ιστορίας και θεωρούνταν ασύμβατη με τη σχολική εκπαίδευση. Σήμερα, η Διδακτική της Ιστορίας επισημαίνει την ανάγκη να εξοικειώνονται οι μαθητές με τα εργαλεία του ιστορικού και με τη διαδικασία παραγωγής ιστορικών κειμένων, καθώς και να αντιλαμβάνονται ότι οι ιστορικές αφηγήσεις και κρίσεις πρέπει να  θεμελιώνονται σε ελεγμένες ως προς την εγκυρότητά τους ιστορικές πηγές.

Το ηλεκτρονικό βιβλίο συγκροτήθηκε γύρω από τέσσερα κύρια θέματα (themes):

1. Οι συνέπειες της Βιομηχανικής Επανάστασης
2. Η εξέλιξη της εκπαίδευσης
3. Τα ανθρώπινα δικαιώματα στην Ιστορία της Τέχνης
4. Η Ευρώπη και ο κόσμος

Καθένα από τα παραπάνω θέματα επιμερίζεται σε έναν αριθμό υποθεμάτων (topics), ενώ μέσα σε αυτά ενσωματώνται ποικίλες διδακτικές και μαθησιακές ενότητες (teaching and learning units) που κατηγοριοποιούνται και οργανώνονται σε τρία επίπεδα με βάση την τυπική δομή της σχολικής εκπαίδευσης των ευρωπαϊκών κρατών: α) πρωτοβάθμια (ηλικίες 8-12), β) κατώτερη δευτεροβάθμια (ηλικίες 11-14) και γ) ανώτερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση (ηλικίες 15-18). Επίσης, περιλαμβάνει πολλές ενότητες κατάλληλες για την κατάρτιση και την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών.  Επιπλέον, όλες οι ενότητες προσφέρουν δυνατότητες αξιολόγησης της μάθησης (learning assessment).

Κάθε θέμα συμπληρώνεται με ακαδημαϊκά κείμενα (seminar papers), τα οποία προσφέρουν χρήσιμες πληροφορίες και ερμηνευτικές οπτικές και μπορούν να αποτελέσουν τη βάση για ουσιαστικό διάλογο. Σε πολλά κείμενα υπάρχουν εσωτερικές και εξωτερικές υπερσυνδέσεις σε άλλες διαδικτυακές πηγές, καθώς και γλωσσάρι.

 Τα στοιχεία που επαυξάνουν τη χρησιμότητα του βιβλίου αυτού είναι, ακόμη, η ευρύτητα και η πολυτροπικότητα των επιλεγμένων πηγών: χάρτες, δημογραφικοί πίνακες, φωτογραφίες, έργα τέχνης, αρχιτεκτονικά σύνολα, μηχανές, τύπος, χαρακτικά, αφίσες, μουσειακά εκθέματα, μαρτυρίες, ντοκιμαντέρ, δραματοποιημένες αφηγήσεις κ.ά. Δεν θα ήταν υπερβολή να πει κανείς ότι πρόκειται για έναν θησαυρό ιστορικών πληροφοριών και πηγών, που δεν θα άφηνε αδιάφορους όσους ασχολούνται με την ιστορία.

Η ελληνόγλωσση ιστοσελίδα

Η συνολική έκταση της πρωτότυπης έκδοσης ξεπερνά τις 900 σελίδες, χωρίς να συνυπολογίσουμε τις επεκτάσεις της σε ψηφιακές πηγές. Το Συμβούλιο της Ευρώπης εξαρχής έκανε σαφές ότι αδυνατεί να χρηματοδοτήσει τη μετάφραση του βιβλίου στις εθνικές γλώσσες των κρατών-μελών του. Το δεύτερο πρόβλημα αφορούσε στη συμβατότητά του με τα διάφορα εθνικά αναλυτικά προγράμματα ιστορίας, καθώς και με τη δομή και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης των μελλοντικών καθηγητών ιστορίας και, φυσικά, με τα προγράμματα επιμόρφωσης στις διαφορετικές ευρωπαϊκές χώρες. Είναι προφανές ότι χρειαζόταν να γίνουν επιλογές, εξειδικεύσεις και προσαρμογές για την ελληνική εκπαίδευση.

Η αναζήτηση για χρηματοδότηση  στη χώρα μας υπήρξε μια θλιβερή περιπέτεια, με ευτυχές όμως τέλος. Για το θλιβερό μέρος αυτής της ιστορίας δεν θα ήθελα να γίνω συγκεκριμένος. Ας πούμε ότι δεχθήκαμε εγκωμιαστικές αρνήσεις ή ότι ευθυνόταν η πραγματικά πολύ κακή οικονομική και πολιτική συγκυρία. Παρά τις απογοητεύσεις, δεν πτοηθήκαμε. Συγκροτήσαμε μια εθελοντική ομάδα από δεκαπέντε εκλεκτές και εκλεκτούς συναδέλφους, που μας ένωναν οι ίδιες έγνοιες και τα οράματα για την ιστορική εκπαίδευση στην Ελλάδα. Συμφωνήσαμε να συμβάλουμε με όλες μας τις δυνάμεις για να προσφέρουμε στους μαθητές, στους φοιτητές και στους συναδέλφους μας ένα έργο που το έχουν πραγματικά ανάγκη. Θα ήθελα να ευχαριστήσω από καρδιάς για τη συνεργασία τους πανεπιστημιακούς καθηγητές Χριστίνα Κουλούρη, Γιάννη Μπέτσα, Βάλια Κράββα και Έλλη Λεμονίδου∙ τη σχολική σύμβουλο Κική Σακκά∙ τους εκπαιδευτικούς Βασίλη Κοσμά, Σπύρο Κιοσσέ, Ζέττα Παπανδρέου και Βασιλεία Μόσχου∙ τους ιστορικούς και υπ. διδάκτορες Σοφία-Ειρήνη Τσάλα και Γιάννη Γονατίδη∙ και, τέλος, τις μεταπτυχιακές φοιτήτριες Αθηνά Γιαννάκου και Δήμητρα Φάλκα. Και φυσικά τον αγαπητό συνεργάτη Κυριάκο Σγουρόπουλο, καθηγητή πληροφορικής, χωρίς τη συμβολή του οποίου θα ήταν μάλλον αδύνατο να φτάσουμε  σε αυτό το επίπεδο.

Παρά τις επιπρόσθετες δυσκολίες, αποφασίσαμε να δημιουργήσουμε όχι ένα ηλεκτρονικό βιβλίο τύπου flip-book, όπως αυτό του Συμβουλίου της Ευρώπης, αλλά μια ιστοσελίδα, επειδή:

1. Η ιστοσελίδα προσφέρει πολύ περισσότερες τεχνικές επιλογές.
2. Μας δίνει τη δυνατότητα να επιφέρουμε άμεσα βελτιώσεις στη μορφή και στο περιεχόμενο.
3. Μπορούμε να προσθέτουμε νέες θεματικές.
4. Προσφέρει την ευκαιρία να έχουμε ανατροφοδότηση από τους χρήστες μας.
5. Μπορούμε να έχουμε λεπτομερή και εμπεριστατωμένη εικόνα για τα ενδιαφέροντα και τις προτιμήσεις των επισκεπτών μας, ιδιαίτερα των εκπαιδευτικών.

Φυσικά, διατηρήσαμε στην ιστοσελίδα μας τη διάρθρωση του αγγλόφωνου ηλεκτρονικού βιβλίου. Ειδικότερα:

• Καθένα από τα τέσσερα θέματα διαιρείται σε θεματικές ενότητες. Κάθε θέμα και θεματική ενότητα συνοδεύεται από μια εκτενή εισαγωγή.
• Τις θεματικές ενότητες ακολουθούν διδακτικές και μαθησιακές δραστηριότητες, οι οποίες έχουν την εξής διάρθρωση: κύρια ζητήματα, ιστορικές πληροφορίες, δραστηριότητες διδασκαλίας μάθησης και αξιολόγησης (ασκήσεις), ψηφιακές και διαδικτυακές πηγές και, τέλος, οπτικές πηγές.
• Επιπρόσθετα, μεταφράσαμε ορισμένα επιστημονικά άρθρα που, κατά τη γνώμη μας, προσφέρουν επιπρόσθετες ενδιαφέρουσες οπτικές στα υπό μελέτη ιστορικά ζητήματα.

Χωριστήκαμε σε τέσσερις ομάδες, μια για κάθε θέμα, αποτελούμενες από πανεπιστημιακούς καθηγητές και εκπαιδευτικούς της σχολικής εκπαίδευσης. Μετά από ενδελεχή μελέτη και συζητήσεις, επιλέξαμε τις ενότητες που θα μεταφράσουμε με κριτήριο τη συμβατότητά τους με τα χαρακτηριστικά, τις δυνατότητες και τα ενδιαφέροντα της ελληνικής εκπαίδευσης και των ελλήνων εκπαιδευτικών. Προσθέσαμε και θα συνεχίσουμε να προσθέτουμε υπερ-συνδέσεις σε ελληνόγλωσσες ιστοσελίδες (Βικιπέδια, εφημερίδες, ψηφιακά αρχεία, ΕΡΤ, ιστότοποι ευρωπαϊκών οργανισμών και Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων κτλ.) –φυσικά μετά από σχολαστικό έλεγχο εγκυρότητας. Όπου ήταν εφικτό, προσθέσαμε αναφορές σε ελληνόγλωσση βιβλιογραφία, ώστε να έχουν οι εκπαιδευτικοί περαιτέρω ευκαιρίες διερεύνησης των θεμάτων τους. Σε ορισμένα ξενόγλωσσα εκπαιδευτικά βίντεο υψηλής διδακτικής αξίας, όπως π.χ. του BBC, προσθέσαμε ελληνικούς υπότιτλους. Τέλος, εμπλουτίσαμε ή κάναμε αποτελεσματικότερες ορισμένες από τις διδακτικές και μαθησιακές δραστηριότητες, ενώ ευελπιστούμε ότι οι έλληνες εκπαιδευτικοί και οι φοιτητές θα συμβάλλουν ενεργά στο προσεχές διάστημα με δικά τους σχέδια μαθήματος, τα οποία ευχαρίστως θα αναρτούμε στην ιστοσελίδα μας.      

Τελικά, η έμπρακτη αναγνώριση της προσπάθειάς μας ήρθε με την απόφαση του Κοινωφελούς Ιδρύματος ΣΤΑΥΡΟΣ ΝΙΑΡΧΟΣ να την ενισχύσει οικονομικά. Για όλους εμάς η απόφαση αυτή σημαίνει κάτι πολύ περισσότερο από οικονομική ενίσχυση, επειδή ήταν αποτέλεσμα μιας μακράς, σχολαστικής και απολύτως αμερόληπτης διαδικασίας ελέγχου και αξιολόγησης.  Γι’ αυτό και ευχαριστούμε θερμά το Ίδρυμα και τους ανθρώπους του για την στήριξή τους.

Τι μπορεί το βιβλίο να προσφέρει στην ελληνική ιστορική εκπαίδευση

Δεν είναι δύσκολο να κατανοήσει κανείς τα πολλαπλά οφέλη που μπορεί να προσφέρει η διάδοση και εφαρμογή αυτού του ευρωπαϊκού έργου στην ελληνική εκπαίδευση. Αρκεί να λάβει υπόψη ότι το μάθημα της Ιστορίας στο ελληνικό σχολείο εξακολουθεί να συντηρεί χαρακτηριστικά που, σε μικρό ή μεγάλο βαθμό, έχουν ξεπεραστεί στη υπόλοιπη Ευρώπη. Επιγραμματικά μνημονεύω:

• το υπό ασφυκτικό κρατικό και πολιτικό έλεγχο εκδιδόμενο ένα και μοναδικό σχολικό εγχειρίδιο, το οποίο προβάλλει τη «μία Αλήθεια» και έχει δογματικό χαρακτήρα,
• την αποκλειστική χρήση του σχολικού εγχειριδίου ως μέσου διδασκαλίας και αξιολόγησης και τη βασανιστική του απομνημόνευση από τους μαθητές,
• την κυριαρχία στο αναλυτικό πρόγραμμα της εθνικής ιστορίας και της εθνοκεντρικής οπτικής ακόμη και στα κεφάλαια της ευρωπαϊκής και της παγκόσμιας ιστορίας,
• το δασκαλοκεντρικό χαρακτήρα της διδασκαλίας, που βασίζεται στο σχήμα παράδοση-εξέταση,
• τη χρήση των ιστορικών πηγών όχι ως εργαλείων ανάπτυξης διαδικαστικών δεξιοτήτων και οικείωσης των μαθητών με την ιστορική μέθοδο, αλλά ως επιβεβαιωτικών τεκμηρίων του μοναδικού αφηγήματος,
• την αποφυγή επίμαχων και συγκρουσιακών θεμάτων ή την παρουσίασή τους ως τελεσίδικα κλεισμένων,
• τη δραματική έλλειψη εξειδικευμένων και συστηματικά επιμορφωμένων εκπαιδευτικών πάνω στη γνώση των σύγχρονων οπτικών της ιστορικής επιστήμης και στη διδακτική μεθοδολογία του μαθήματος της Ιστορίας και
• την αποφυγή κάθε προσπάθειας εμβάθυνσης και κριτικής ανάλυσης ιστορικών θεμάτων που συνδέονται με το παρόν και το μέλλον των κοινωνιών μας.

Είναι προφανές λοιπόν, ότι η ελληνική ιστορική εκπαίδευση και οι έλληνες εκπαιδευτικοί έχουν όσο ποτέ ανάγκη για ανανέωση και ενίσχυση. Εξάλλου, τα αποτελέσματα της ανεπάρκειας της σχολικής ιστορίας τα βρίσκουμε καθημερινά γύρω μας στις στερεοτυπικές αντιλήψεις, στις  ιδεοληψίες για το παρελθόν, στις διακρίσεις μίσους, στην άκριτη υιοθέτηση μικροθεωριών και θεωριών συνωμοσίας από τους νέους και τους εφήβους, για να μη πω, και από εκπαιδευτικούς.

Προσεχείς δράσεις

Η προσπάθειά μας δεν τελειώνει εδώ. Σε συνεργασία με το Υπουργείο Παιδείας, το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής και τις Περιφέρειες Εκπαίδευσης και τους Σχολικούς Συμβούλους, καθώς και με το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού της Κύπρου θα προσπαθήσουμε να κάνουμε γνωστό το έργο σε όλη την ελληνική επικράτεια και την Κύπρο. Αναλόγως θα κινηθούμε και προς την κατεύθυνση συναδέλφων που διδάσκουν σε παιδαγωγικά και ιστορικά τμήματα των πανεπιστημίων μας. Με την ενίσχυση του Ιδρύματος "Σταύρος Νιάρχος" μέσα στους επόμενους μήνες σχεδιάζουμε να κάνουμε έξι επιμορφωτικά σεμινάρια σε όλη την Ελλάδα, τα οποία θα απευθύνονται σε σχολικούς συμβούλους και εκπαιδευτικούς. Θα επιχειρήσουμε να διαμορφώσουμε μηχανισμούς συμβουλευτικής υποστήριξης για τους εκπαιδευτικούς που θα αξιοποιήσουν στις τάξεις τους το υλικό που τους προσφέρει η ιστοσελίδα, ενώ θα αναρτούμε σχέδια μαθημάτων ή σενάρια διδασκαλίας που θα εκπονούν και θα εφαρμόζουν.